Las fuentes del de Fide Catholica contra Ivdaeos (cpl 1198) de Isidoro de Sevilla

  1. José Carlos Martín-Iglesias
Revista:
Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea

ISSN: 0018-0114

Año de publicación: 2022

Tomo: 73

Número: 207

Páginas: 9-113

Tipo: Artículo

Otras publicaciones en: Helmantica: Revista de filología clásica y hebrea

Resumen

El presente artículo ofrece un estudio completo de las fuentes bíblicas y patrísticas de los dos libros del De fide catholica contra Iudaeos (CPL 1198) de Isidoro de Sevilla, compuestos hacia los años 612-617. El autor recurre, sobre todo, a los comentarios bíblicos de Jerónimo de Estridón, Agustín de Hipona y Orígenes; o a los tratados sobre la Trinidad de Hilario de Poitiers, Novaciano o el hispano Ps. Eusebio de Vercelli. Pero junto a estas obras, se detectan otras fuentes menos conocidas en la Hispania visigoda, como el De spiritu et littera (CPL 343) de Agustín de Hipona y, quizás, los Commentarii in euangelia (CPL 104) de Fortunaciano de Aquilea. Además, se señalan aquellas expresiones del De fide catholica contra Iudaeos que pueden leerse en alguna otra obra de Isidoro de Sevilla, en especial, los tratados exegéticos, como las Quaestiones in Vetus Testamentum (CPL 1195), las Allegoriae quaedam sanctae Scripturae (CPL 1190) o el De ortu et obitu patrum (CPL 1191).

Referencias bibliográficas

  • F. Arévalo, S. Isidori Hispalensis episcopi Hispaniarum doctoris opera omnia denuo correcta et aucta, vol. 6, Romae (Apud Antonium Fulgonium) 1802, 1-114.
  • V. P. Ziolkowski, The De fide catholica of Saint Isidorus, Bishop: Book I. (Latin Text), Ph. D., Saint Louis University, 1982.
  • E. Castro Caridad, F. Peña Fernández, Isidoro de Sevilla, Sobre la fe católica contra los judíos, Sevilla (Universidad de Sevilla) 2012, 47-163.
  • A. L. Williams, Adversus Judaeos: A Bird’s-Eye View of Christian Apologiae until the Renaissance, Cambridge (Cambridge University Press) 1935 (reimpr. 2012 [Cambridge Library Collection]), 216-217 y 282-292 .
  • R. Pozas Garza, Estudio crítico de los Tratados adversus Iudaeos en la Alta Edad Media, Romae (Pontificium Athenaum Sanctae Crucis) 1996, 34-66.
  • L. Díez Merino, “San Isidoro de Sevilla y la polémica judeocristiana”, en C. del Valle Rodríguez (ed.), La controversia judeocristiana en España (Desde los orígenes hasta el siglo XIII). Homenaje a Domingo Muñoz León, Madrid (CSIC) 1998 (Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Instituto de Filología, Serie B: Controversia, 11), 77-110, esp. 92-93 y 106-109.
  • U. Domínguez del Val, Historia de la antigua literatura latina hispano-cristiana, vol. 3, Madrid (Fundación Universitaria Española) 1998 (Corpus Patristicum Hispanum, 5), 119-121.
  • J. Cohen, Living Letters of the Law: Ideas of the Jew in Medieval Christianity, Berkeley-Los Angeles-London (University of California Press) 1999, 95-122 (“Isidore of Seville: Anti-Judaism and the Hermeneutics of Integration”).
  • A. Barcala Muñoz (en colaboración con M. Conde Salazar, D. Lara Nava), Biblioteca antijudaica de escritores eclesiásticos españoles, vol. 2: Siglos VI-VII.
  • El Reino visigodo de Toledo. Parte segunda: Autores y textos, Madrid (Aben Ezra Ediciones - Diputación de Toledo) 2005 (España Judía, 21), 349.
  • W. Drews, The Unknown Neighbour. The Jew in the Thought of Isidore of Seville, Leiden-New York (Brill) 2006 (The Medieval Mediterranean: Peoples, Economies and Cultures, 400-1500, 59).
  • E. Castro Caridad, X. A. López Silva, “San Isidoro de Sevilla y los judíos: apología o catequética”, en J. Sánchez Herrero (coord.), San Isidoro de Sevilla en Sevilla, Sevilla (Universidad de Sevilla) 2018 (Historia y Geografía, 339), 87-98.
  • P. González-Albo Manglano, “El aduersus Iudaeos en Isidoro de Sevilla”, Tales 9 (2019) 43-54.
  • Mª. A. Andrés Sanz in C. Codoñer, J. C. Martín-Iglesias, Mª. A. Andrés Sanz, “Isidorus Hispalensis ep.”, en P. Chiesa, L. Castaldi (eds.), La trasmissione dei testi latini del Medioevo. Mediaeval Latin Texts and their Transmission. Te.Tra. 2, Firenze (Sismel-Edizioni del Galluzzo) 2005 (Millennio Medievale, 57; Strumenti e studi, n. s. 10), 274-417: 333.
  • J. Elfassi, “Les Psaumes dans le De fide catholica contra Iudaeos d’Isidore de Séville: analyse de quelques passages”, en M.-A. Vannier (ed.), Judaïsme et christianisme dans les commentaires patristiques des Psaumes, Bern (Peter Lang) 2015 (Christianismes anciens, 3), 165-183: 168-171.
  • J. A. de Aldama, “Indicaciones sobre la cronología de las obras de S. Isidoro”, Miscellanea Isidoriana. Homenaje a S. Isidoro de Sevilla en el XIII Centenario de su muerte. 636 - 4 de abril - 1936, Roma (Typis Pontificiae Universitatis Gregorianae) 1936, 57-89.
  • J. C. Martín-Iglesias, Escritos medievales en honor del obispo Isidoro de Sevilla: Introducción, traducción, índices y notas, Turnhout (Brepols) 2017 (Corpus Christianorum in Translation, 29), 34-37.
  • J. C. Martín-Iglesias, “El Epitaphium Leandri, Isidori et Florentinae (ICERV 272) o la compleja transmisión manuscrita de un texto epigráfico. Nueva edición y estudio”, Euphrosyne n. s. 38 (2010) 139-163: 156.
  • P. Cazier, Isidore de Séville et la naissance de l’Espagne catholique, Paris (Beauchesne) 1994, 53.
  • J. Fontaine, Isidore de Séville. Genèse et originalité de la culture hispanique au temps des Wisigoths, Turnhout (Brepols) 2000 (Témoins de notre histoire), 191.
  • B. Dumézil, “Une source méconnue sur les conversions forcées du roi Sisebut: le canon 10 du concile de Séville”, en F. Sabaté, C. Denjean (eds.), Chrétiens et juifs au Moyen Âge: Sources pour la recherche d’une relation permanente. Tables rondes à Carcassonne (23-25 octobre 2003), Lleida (Milenio) 2006 (De Christianis et Iudeis ad invicem, 1), 21-35: 31 n. 47.
  • J. C. Martín-Iglesias, Isidori Hispalensis Chronica, Turnhout [Brepols] 2003.
  • J. Juster, “The Legal Condition of the Jews under the Visigothics Kings: Part I”, Israel Law Review 11 (1976) 259-287: 263.
  • B. Saitta, L’antisemitismo nella Spagna visigotica, Roma (L’Erma di Bretschneider) 1995 (reimpr. 1998) (Studia Historica, 130), 31-39.
  • G. Martínez Díez, F. Rodríguez, La Colección Canónica Hispana, V. Concilios Hispanos: Segunda parte, Madrid (CSIC) 1992 (Monumenta Hispaniae Sacra. Serie Canónica, 5), 465-485.
  • G. Martínez Díez, La Colección Canónica Hispana, I. Estudio, Madrid (CSIC) 1966 (Monumenta Hispaniae Sacra. Serie Canónica, 1), 229-231.
  • F. Rodríguez, “Introducción”, en G. Martínez Díez, F. Rodríguez, La Colección Canónica Hispana, V. Concilios Hispanos: Segunda parte, Madrid (CSIC) 1992 (Monumenta Hispaniae Sacra. Serie Canónica, 5), 9-48: 41-46.
  • P. Séjourné, Le dernier père de l’Église: Saint Isidore de Séville. Son rôle dans l’histoire du droit canonique, Paris (Gabriel Beauchesne) 1929 (Études de Théologie historique), 30-32.
  • J. Orlandis, “Tras la huella de un concilio isidoriano en Sevilla”, Anuario de Historia de la Iglesia 4 (1995) 237-246.
  • R. González Salinero, “Isidoro y los judíos en el único canon conservado del desaparecido Concilio III de Sevilla”, en L. A. García Moreno, S. Rascón Marqués (eds.), Guerra y rebelión en la Antigüedad Tardía. El siglo VII en España y su contexto mediterráneo. Actas del IV y V Encuentro Internacional «Hispania en la Antigüedad Tardía» (Alcalá de Henares, 20-22 de Octubre de 1999 y 18-20 de Octubre de 2000), Alcalá de Henares (Ayuntamiento de Alcalá de Henares), 2005 (Acta Antiqua Complutensia, 5), 201-211 .
  • M. J. Kelly, Isidore of Seville and the Liber Iudiciorum: The Struggle for the Past in the Visigothic Kingdom, Leiden-Boston (Brill) 2021 (The Medieval and Early Modern Iberian World, 80), 159-174 (sin mención, no obstante, del Canon 10).
  • A. C. Lawson, “Consultationes Zacchaei christiani et Apollonii philosophi: A Source of S. Isidore of Seville”, Revue Bénédictine 57 (1947) 187-195.
  • B.-S. Albert, “De fide catholica contra Iudaeos d’Isidore de Séville: la polémique anti-judaïque dans l’Espagne du VIIe siècle”, Revue des Études Juives 141 (1982) 289-316.
  • J. Elfassi, “Le livre d’Ézéchiel dans le De fide catholica contra Iudaeos d’Isidore de Séville”, Connaissance des Pères de l’Église 133 (2014) 35-45.
  • J. Elfassi, “Le livre d’Isaïe dans De fide catholica contra Iudaeos d’Isidore de Séville: analyse de quelques passages”, en M.- A. Vannier (dir.), Judaïsme et christianisme chez les pères, Turnhout (Brepols) 2015 (Judaïsme ancien et origines du christianisme), 311-325.
  • J. Elfassi, Les sources d’Isidore de Séville: éléments pour l’étude d’une bibliothèque de l’Espagne wisigothique, vol. 1, Paris 2014 (Memoria inédita de HDR, Paris IV-Sorbonne), 293.
  • F. Dolbeau in M. Ribreau (dir.), “Bulletin augustinien pour 2015/2016 et compléments d’années antérieures”, Revue d’Études Augustiniennes et Patristiques 62 (2016) 427-496.
  • J.-L. Feiertag, W. Steinman, Questions d’un païen à un chrétien (Consultationes Zacchei christiani et Apollonii philosophi), 2 vols., Paris (Cerf) 1994.
  • V. Bulhart, J. Fraipont, M. Simonetti, Gregorius Iliberritanus ep., Faustinus Luciferianus, Turnhout (Brepols) 1967 (CC SL 69), 5-146.
  • J. C. Martín-Iglesias, P. C. Díaz, M. Vallejo Girvés, La Hispania tardoantigua y visigoda en las fuentes epistolares. Antología y comentario, Madrid (CSIC) 2020 (Colección Nueva Roma, 52), 208 n. 734.
  • M. C. Díaz y Díaz, Index Scriptorum Latinorum Medii Aevi Hispanorum, 2 vols., Salamanca (Universidad de Salamanca - CSIC) 1958-1959.
  • J. Amengual i Batle, “Pervivència de les Quaestiones Orosii et responsiones Augustini fins a finals del segle VIII”, Arxiu de Textos Catalans Antics 22 (2003) 9-102: 31-32.
  • J. C. Martín-Iglesias, “La biblioteca cristiana de los Padres hispanovisigodos (ss. VI-VII)”, Veleia 30 (2013) 259-288: 264.
  • F. Parente, “La controversia tra Ebrei e cristiani in Francia e in Spagna dal VI al IX secolo”, Gli Ebrei nell’alto Medioevo, vol. 2, Spoleto (Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo) 1980.
  • C. Chaparro Gómez, Isidoro de Sevilla. De ortu et obitu Patrum. Vida y muerte de los santos. Introducción, edición crítica y traducción, Paris (Les Belles Lettres) 1985 (Auteurs Latins du Moyen Âge), 196 n. 149.
  • Mª. A. Andrés Sanz, Isidori Hispalensis episcopi Liber differentiarum [II], Turnhout (Brepols) 2006 (CC SL 111A), 18.
  • P. E. Kahle, The Cairo Geniza, New York (Frederick A. Praeger) 19602 (London, 19471), 262-264.
  • R. E. Guglielmetti, Giusto d’Urgell, Explanatio in Cantica Canticorum. Un vescovo esegeta nel regno visigoto, Firenze (SISMEL-Edizioni del Galluzzo) 2011.
  • L. Mellerin (dir.), Le livre scellé. Cahiers de Biblindex II, Turnhout (Brepols), 2017 (Cahiers de Biblia Patristica, 18), 273-297.
  • M. M. Gorman, in M. M. Gorman, M. Dulaey, Isidorus episcopus Hispalensis, Expositio in Vetus Testamentum: Genesis, Freiburg-Basel-Wien (Herder) 2009.
  • E. Malaspina, M. Reydellet, Avit de Vienne, Lettres, Paris (Les Belles Lettres) 2016 (Collection des Universités de France).
  • H. J. Vogels, Ambrosiastri qui dicitur Commentarius in epistulas Paulinas, 3 vols., Vindobonae (Hoelder-Pichler-Tempsky) 1966-1969.
  • C. Schenkl, Sancti Ambrosii Opera: Pars altera, qua continentur libro De Iacob, De Ioseph, De patriarchis, De fuga saeculi, De interpellatione Iob et Dauid, De apologia Dauid, Apologia Dauid altera, De Helia et ieiunio, De Nabuthae, De Tobia, PragaeVindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1897 (CSEL 32/2) (reimpr. New York-London, 1962), 299-355.
  • O. Faller, Sancti Ambrosii Opera. Pars octava: De fide [ad Gratianum Augustum], Vindobonae (Hoelder-Pichler-Tempsky) 1962 (CSEL 78).
  • M. Adriaen in M. Adriaen, P. Ballerini, Sancti Ambrosii Mediolanensis opera. Pars IV: Expositio Euangelii secundum Lucam, Fragmenta in Esaiam, Turnhout (Brepols) 1957 (CC SL 14), 1-400.
  • F. Gori, Sant’Ambrogio. Opere morali II/II. Verginità e vedovanza. Introduzione, traduzione, note e indici, Milano-Roma (Biblioteca Ambrosiana - Città Nuova) 1989 (Sancti Ambrosii episcopi Mediolanensis Opera, 14/2), 110-194.
  • C. Schenkl, Sancti Ambrosii Opera: Pars altera (CSEL 32/2), o. c., 125-160.
  • J. L. Bazant-Hegemark, Aurelii Augustini Liber ad Orosium contra Priscillianistas et Origenistas, Sermo aduersus Iudaeos, Liber de haeresibus ad Quodvultdeum: Text und textkritischer Apparat, Diss. Philos., Universität Wien, 1969, 24-65.
  • B. Dombart, A. Kalb, Sancti Aurelii Augustini De ciuitate Dei, 2 vols., Turnhout (Brepols) 1955 (CC SL 47-48).
  • M. Petschenig, Sancti Aureli Augustini scripta contra Donatistas. Pars II: Contra litteras Petiliani libri tres, Epistula ad catholicos de secta Donatistarum, Contra Cresconium libri quatuor, Vindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1909 (CSEL 52), 323-582.
  • J. Zycha, Sancti Aureli Augustini De fide et symbolo, De fide et operibus, De agone chrisiano, De continentia, De bono coniugali, De sancta uirginitate, De bono uiduitatis, De adulterinis coniugiis lib. II, De mendacio, Contra mendacium, De opere monachorum, De diuinatione daemonum, De cura pro mortuis gerenda, De patientia, PragaeVindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1900 (CSEL 41), 599-618.
  • A. Goldbacher, S. Aureli Augustini Hipponensis episcopi Epistulae. Pars III: Ep. CXXIV-CLXXXIVA, Vindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1904 (CSEL 44).
  • J. Zycha, Sancti Aureli Augustini De utilitate credendi, De duabus animabus, Contra Fortunatum, Contra Adimantum, Contra epistulam Fundamenti, Contra Faustum, Pragae-Vindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1891 (CSEL 25/1), 249- 797.
  • J. Zycha, Sancti Aureli Augustini De Genesi ad litteram libri duodecim, eiusdem libri capitula, De Genesi ad litteram inperfectus liber, Locutionum in Heptateuchum libri septem, Pragae-Vindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1894 (CSEL 28/1), 3-435.
  • J. W. Mountain in J. W. Mountain, J. Lemouzy, D. Dideberg, Homélies sur la première épître de saint Jean. In Iohannis epistulam ad Parthos tractatus decem, Paris (Institut d’Études Augustiniennes) 2008 (Bibliothèque Augustienne. Œuvres de saint Augustin, 9e série, 76), 62-430.
  • R. Willems, Sancti Aurelii Augustini Tractatus in Iohannis Euangelium CXXIV, Turnhout (Brepols) 1990 (CC SL 36).
  • E. Dekkers, J. Fraipont, Sancti Aurelii Augustini Enarrationes in Psalmos, 3 vols., Turnhout (Brepols) 1956 (CC SL 38-40).
  • M. Zelzer, Sancti Augustini Opera: Contra Iulianum (opus imperfectum). Tomus posterior: Libri IV-VI, Wien (Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften) 2004 (CSEL 85/2).
  • P.-M. Hombert, Sancti Aurelii Augustini Contra Arrianos opera: Sermo Arrianorum anonymus, Contra sermonem Arrianorum, Conlatio cum Maximino, Contra Maximinum libri duo, Turnhout (Brepols) 2009 (CC SL 87A), 489-691.
  • J. Fraipont, Sancti Aurelii Augustini Quaestionum in Heptateuchum libri VII, De octo quaestiones ex Veteri Testamento, Turnhout (Brepols) 1958 (CC SL 33), ILXXIV, 1-377.
  • C. Lambot, Sancti Aurelii Augustini Sermones de uetere Testamento, id est Sermones I-L secundum ordinem uulgatum, insertis etiam nouem sermonibus post Maurinos repertis, Turnhout (Brepols) 1961 (CC SL 41), 20-48.
  • C. F. Urba, J. Zycha, Sancti Aureli Augustini De peccatorum meritis et remissione et de baptismo paruulorum ad Marcellinum libri tres, De spiritu et littera liber unus, De natura et gratia liber unus, De natura et origine animae libri quattuor, Contra duas epistulas Pelagianorum libri quattuor, Vindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1913 (CSEL 60), 155-229.
  • W. J. Mountain, Fr. Glorie, Sancti Aurelii Augustini De Trinitate libri XV, Turnhout (Brepols) 1968 (CC SL 50-50A).
  • J. Zycha, Sancti Aureli Augustini De fide et symbolo, De fide et operibus, De agone chrisiano, De continentia, De bono coniugali, De sancta uirginitate, De bono uiduitatis, De adulterinis coniugiis lib. II, De mendacio, Contra mendacium, De opere monachorum, De diuinatione daemonum, De cura pro mortuis gerenda, De patientia, PragaeVindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1900 (CSEL 41), 235-302.
  • C. Weidmann, Augustinus, Sermones selecti, Berlin-Boston (De Gruyter) 2015 (CSEL 101), 199-202.
  • L. J. Dorfbauer, Pseudo-Augustinus: De oratione et elemosina, De sobrietate et castitate, De incarnatione et deitate Christi ad Ianuarium, Dialogus Quaestionum, Wien 2011 (Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften) (CSEL 99), 329-414.
  • B. Schwank, Florilegia biblica Africana saec. V: Contra Varimadum, Solutiones, Testimonia, De Trinitate, Turnhout (Brepols) 1961 (CC SL 90), 1-134.
  • G. Morin, Sancti Caesarii Arelatensis Sermones, nunc primum in unum collecti et ad leges artis criticae ex innumeris mss. recogniti, 2 vols., Turnhout (Brepols) 1953 (CC SL 103-104).
  • M. Petschening, Iohannis Cassiani De institutis coenobiorum et De octo principalium uitiorum remediis libri XII, De incarnatione Domini contra Nestorium libri VII, Pragae-Vindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1888 (CSEL 17), 235-391.
  • M. Adriaen, Magni Aurelii Cassiodori Expositio Psalmorum, Turnhout (Brepols) 1968 (CC SL 97-98).
  • R. Étaix, J. Lemarié, Chromatii Aquileiensis Opera, Turnhout (Brepols)1964 (CC SL 9A), 185-489.
  • Eid., Spicilegium ad Chromatii Aquileiensis Opera, Turnhout (Brepols) 1977 (CC SL 9A Supplementum), 624-636.
  • G. F. Diercks, Sancti Cypriani episcopi Epistularium, 2 vols., Turnhout (Brepols) 1994-1996 (CC SL 3B-3C).
  • R. Weber in R. Weber, M. Bévenot, Sancti Cypriani opera: Ad Quirinum, Ad Fortunatum, De lapsis, De ecclesiae catholicae unitate, Turnhout (Brepols) 1972 (CC SL 3), 3-179.
  • R. Demeulenaere in R. Demeulenaere, I. Mulders, Foebadius, Victricius, Leporius, Vincentius Lerinensis, Euagrius, Ruricius, Turnhout (Brepols) 1985 (CC SL 64), 255-302.
  • Th. Mommsen in E. Schwartz, Th. Mommsen, Eusebius, Die Kirchengeschichte, vols. 1-2, Leipzig (J. C. Hinrich’sche Buchhandlung) 1903-19081 (Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Drei Jahrhunderte, 9, 1-2) (F. Winkelmann (ed.), Berlin [Akademie Verlag] 19992 [Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Drei Jahrhunderte, n. F. 6, 1-2]).
  • V. Bulhart, Eusebii Vercellensis episcopi quae supersunt, Turnhout (Brepols) 1957 (CC SL 9), 3-99.
  • A. Engelbrecht, Fausti Reiensis praeter sermones pseudo-eusebianos Opera. Accedunt Ruricii Epistulae, Pragae-Vindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1891 (CSEL 21), 99-157.
  • L. J. Dorfbauer, Fortunatianus Aquileiensis Commentarii in evangelia, Berlin-Boston (De Gruyter) 2017 (CSEL 103).
  • J. Fraipont, Sancti Fulgentii episcopi Ruspensis opera, Turnhout (Brepols) 1968 (CC SL 91-91A), 189-624.
  • A. Glück, S. Gaudentii episcopi Brixiensis Tractatus, Vindobonae-Lipsiae (Hoelder-Pichler-Tempsky) 1936 (CSEL 68).
  • R. Étaix, Gregorius Magnus, Homiliae in euangelia, Turnhout (Brepols) 1999 (CC SL 141).
  • M. Adriaen, S. Gregorii Magni Moralia in Iob, 3 vols., Turnhout (Brepols) 1979-1985 (CC SL 143-143B).
  • I. Hilberg, Sancti Eusebii Hieronymi Epistulae, Vindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1910-1918 (CSEL 54-56).
  • M. Adriaen, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 6: Commentarii in prophetas minores, Turnhout (Brepols) 1970 (CC SL 76A), 713-746.
  • M. Adriaen, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 6: Commentarii in prophetas minores, Turnhout (Brepols) 1969 (CC SL 76), 211-347.
  • Fr. Glorie, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 5: Commentariorum in Danielem libri III <IV>, Turnhout (Brepols) 1964 (CC SL 75A).
  • M. Adriaen in S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 1: Hebraicae quaestiones in libro Geneseos, Liber interpretationis Hebraicorum nominum, Commentarioli in Psalmos, Commentarius in Ecclesiasten, Turnhout (Brepols) 1959 (CC SL 72), 249-361.
  • Fr. Glorie, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 4: Commentariorum in Hiezechielem libri XIV, Turnhout (Brepols) 1964 (CC SL 75).
  • G. Raspanti, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica, 6: Commentarii in Epistulam Pauli apostoli ad Galatas, Turnhout (Brepols) 2006 (CC SL 77A).
  • M. Adriaen, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 6 (CC SL 76A), o. c., 579-654.
  • S. Reiter, Sancti Eusebii Hieronymi In Hieremiam prophetam libri sex, Vindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1913 (CSEL 59) –reimpr. in Id., S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 3: In Hieremiam libri VI, Turnhout [Brepols] 1960 (CC SL 74)–.
  • M. Adriaen, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 2: Commentariorum in Esaiam libri I-XI, Turnhout (Brepols) 1963 (CC SL 73): y M. Adriaen in M. Adriaen, G. Morin, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 2A: Commentariorum in Esaiam libri XII-XVIII, In Esaia paruula adbreuiatio, Turnhout (Brepols) 1963 (CC SL 73A), 465-799.
  • G. Morin, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars II: Opera homiletica, Turnhout (Brepols) 1958 (CC SL 78), 451-500.
  • D. Hurst, M. Adriaen, S. Hieronymi presbyteri opera. Pars I, Opera exegetica 7: Commentariorum in Matheum libri IV, Turnhout (Brepols) 1969 (CC SL 77).
  • J. Doignon, R. Demeulenaere, Sancti Hilari Pictauiensis episcopi Tractatus super psalmos, Turnhout (Brepols) 1997-2009 (CC SL 61-61B).
  • P. Smulders, Sancti Hilarii Pictauiensis episcopi De Trinitate, Turnhout (Brepols) 1979-1980 (CC SL 62-62A).
  • PG 56, 1859, 611-946; R. Étaix, “Fragments inédits de l’Opus imperfectum in Matthaeum”, Revue Bénédictine 84 (1974) 271-300: 278-300.
  • J. Huemer, Gai Vetti Aquilini Iuuenci Euangeliorum libri quattuor, PragaeVindobonae-Lipsiae (F. Tempsky - G. Freytag) 1891 (CSEL 24).
  • E. Heck, A. Wlosok, L. Caelius Firmianus Lactantius, Diuinarum Institutionum libri septem, 4 vols., Monachii-Lipsiae-Berolini-Novi Eboraci-Bostoniae (K. G. Saur - De Gruyter) 2005-2011 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana).
  • G. F. Diercks, Nouatiani opera quae supersunt, nunc primum in unum collecta ad fidem codicum qui adhuc extant necnon adhibitis editionibus ueteribus, Turnhout (Brepols) 1972 (CC SL 4), 89-191.
  • W. A. Baehrens, Origenes Werke VI: Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung, vol. 1: Die Homilien zu Genesis, Exodus und Leviticus, Leipzig (J. C. Hinrich’sche Buchhandlung) 1920 (Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, 29), 145-279.
  • P. Habermehl, Origenes Werke VI: Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung, vol. 1: Die Homilien zu Genesis (Homiliae in Genesim), Berlin (De Gruyter) 2012 (Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte. Neue Folge, 17).
  • W. A. Baehrens, Origenes Werke VII: Homilien zum Hexateuch in Rufins Übersetzung, vol. 2: Die Homilien zu Numeri, Josua und Judices, Leipzig (J. C. Hinrich’sche Buchhandlung) 1921 (Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, 30), 287-463.
  • C. P. Hammond Bammel in C. P. Hammond Bammel, M. Fédou, L. Brésard, Origène, Commentaire sur l’Épître aux Romains. Tome II, Paris (Cerf) 2010 (Sources chrétiennes, 539); y Eid., Origène, Commentaire sur l’Épître aux Romains. Tome III, Paris (Cerf) 2011 (Sources chrétiennes, 543).
  • P. Koetschau, Origenes Werke V: De principiis [Пερι αρχων], Leipzig (J. C. Hinrich’sche Buchhandlung) 1913 (Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei Jahrhunderte, 22).
  • H.-P. Arnaud-Lindet, Orose, Histoires (Contre les païens), 3 vols., Paris (Les Belles Lettres) 1990-1991 (vol. 1: reimpr. 2003).
  • A. Souter, Pelagius’s Expositions of Thirteen Epistles of St Paul, II: Text and Apparatus Criticus, Cambridge, 1926 (Texts and Studies, 9/2) (reimpr. Eugene [Oregon], 2004).
  • M. P. Cunningham, Aurelii Prudentii Clementis Carmina, Turnhout (Brepols) 1966 (CC SL 126), 3-72.
  • R. Braun, Opera Quoduultdeo Carthaginiensi episcopo tributa, Turnhout (Brepols) 1976 (CC SL 60), 261-301.
  • M. Simonetti, Tyranni Rufini Opera, Turnhout (Brepols) 1961 (CC SL 20), 183-228.
  • J. Huemer, Sedulii opera omnia, Vindobonae (Apud C. Geroldi filium bibliopolam Academiae) 1885 (CSEL 10), 175-303.
  • G. L. Dossetti, Il simbolo di Nicea e di Costantinopoli. Edizione critica, Roma (Herder) 1967 (Testi e Ricerche di Scienze Religiose, 2), 245-251.
  • P.-M. Hombert, Vigilii Thapsensis Contra Arrianos, Sabellianos, Fotinianos dialogus, Turnhout (Brepols) 2017 (CC SL 90B).
  • A. Kroyman in Quinti Septimi Florentis Tertulliani opera. Pars II, Opera Montanistica, Turnhout (Brepols) 1954 (CC SL 2), 1337-1396.
  • E. Moeller, Corpus praefationum: Textus (Q-V), Turnhout (Brepols) 1980 (CC SL 161C), Praefatio 1355, 411-412.
  • Liber I: O. Spevak, Isidore de Séville, Étymologies. Livre I: La grammaire, Paris (Les Belles Lettres) 2020 (Auteurs Latins du Moyen Âge); Liber VII: Guillaumin, Monat, Isidore de Séville, Étymologies. Livre VII, o. c.; Liber XVII: J. André, Isidore de Séville, Étymologies. Livre XVII: De l’agriculture, Paris (Les Belles Lettres) 1981 (Auteurs Latins du Moyen Âge).
  • J. Vives (en colaboración con T. Marín Martínez y G. Martínez Díez), Concilios visigóticos e hispano-romanos, Barcelona-Madrid (CSIC) 1963 (España Cristiana. Textos, 1), 163-185.
  • M. Lawson, Sancti Isidori episcopi Hispalensis De ecclesiasticis officiis, Turnhout (Brepols) 1989 (CC SL 113).
  • P. Cazier, Isidorus Hispalensis, Sententiae, Turnhout (Brepols) 1998 (CC SL 111), 1-330.