Antropologia e turismodos trilhos, atores e espaços à genealogia da turistificação da Antropologia em Portugal

  1. Xerardo Pereiro 1
  2. Filipa Fernandes 2
  1. 1 Universidade de Trás -os -Montes e Alto Douro(Portugal)
  2. 2 Universidade de Lisboa (Portugal)
Revista:
Pasos: Revista de Turismo y Patrimonio Cultural

ISSN: 1695-7121

Año de publicación: 2015

Título del ejemplar: Panorama de la Antropología del Turismo desde el Sur

Volumen: 13

Número: 2

Páginas: 333-346

Tipo: Artículo

DOI: 10.25145/J.PASOS.2015.13.024 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openRIULL editor

Otras publicaciones en: Pasos: Revista de Turismo y Patrimonio Cultural

Resumen

this article discusses the similarities, differences and synergies between anthropology and tourism in Portuguese space. The aim is to analyze the touristification of anthropology in Portugal (the methodological and epistemological to the object of study by the discipline adaptations), and a certain anthropologization of tourism. Framed in the history of Portuguese anthropology, the paper starts with the analysis of the work of anthropologists who built a certain genealogy of anthropology of tourism in Portugal: birth, development, present and current directions pointing to a future with more attention to tourism. The findings point to a normalization of the anthropology of tourism in Portuguese academic context and also to greater anthropologization of the field of tourism studies in the levels of teaching and research.

Referencias bibliográficas

  • Aurindo, Maria José 2006 Portugal em Cartaz. Representações do destino turístico (1911 -1986). Lisboa: Centro de Estudos Geográficos da Universidade de Lisboa.
  • Barros, José Cunha 2002 Realidade e Ilusão no Turismo Português. Das práticas do termalismo à invenção do turismo de saúde. Lisboa: Universidade Técnica de Lisboa – Instituto Superior de Ciências Sociais e Políticas.
  • Bernardo, Edgar 2013a Abordagens teóricas ao turismo. Lisboa: CIES -IUL, em http://www.cies.iscte.pt/np4/?newsId=453& fileName=CIES_WP172_Bernardo.pdf
  • Bernardo, Edgar 2013b Uma introdução ao turismo. Conceitos, classificações e tipologias. Lisboa: CIES – IUL, em http:// www.cies.iscte.pt/np4/?newsId=453&fileName=WP_CIES164_Bernardo.pdf
  • Burns, Peter M 1999 An Introduction to Tourism and Anthropology. London: Routledge. Cabral, João de Pina 1991 Os contextos da antropologia. Lisboa: Difel.
  • Cristóvão, Artur e Pereiro, Xerardo (orgs.) 2012 Atas do VIII CITURDES Congresso Internacional de Turismo Rural e Desenvolvimento Sustentável -. Turismo rural em tempos de novas ruralidades. Chaves: UTAD (ISBN: 978 -989 -704 -055 -9).
  • Cutileiro, José 1977 Ricos e pobres no Alentejo. Uma Sociedade Rural Portuguesa. Lisboa: Livraria Sá da Costa.
  • Fernandes, Filipa 2010a “A cultura da água: da patrimonialização das levadas da Madeira à oferta turística”. PASOS. Revista de Turismo y Patrimonio Cultural, 8(4):529 -538.
  • Fernandes, Filipa 2010b “Cartografias do Turismo nos Finais de Oitocentos na Ilha da Madeira: Lugares, Personagens, Âmbitos e Experiências”. In: AAVV, República e Republicanos na Madeira 1880 -1926, Seminário (pp.567 -576). Funchal, SREC, Centro de Estudos de História do Atlântico (CEHA).
  • Fernandes, Filipa 2010c “Cultural landscapes and tourism in the Atlantic: the case of Madeira Island”, Heritage 2010 – heritage and Sustainable Development, Proceedings of the 2nd International Conference on Heritage and Sustainable Development (pp.891.899). Évora, Green Lines Institute.
  • Fernandes, Filipa 2011 ” ‘A Costa da Laurissilva’: a produção de um destino turístico -cultural”. In: Prats, L. e Santana, A. (Coords.), Turismo y Patrimonio: Entramados Narrativos, (pp.135 -143). El Sauzal, Associación Canária de Antropología e PASOS, Revista de Turismo y Patrimonio Cultural.
  • Fernandes, Filipa 2012 “O turismo de trilhos pedestres nas levadas e veredas da ilha da Madeira”. In: Sebastião, Sónia Pedro e Ribeiro, Raquel (eds), Portugal, Destino a Comunicar. A comunicação no Turismo Português (pp.128 -135). Lisboa: ISCSP – CAPP (E -Book).
  • Fernandes, Filipa 2013 Pelos Caminhos da Água. As levadas e veredas da Madeira como recurso turístico, Évora, Universidade de Évora, tese de doutoramento submetida e aprovada (não publicada).
  • Fernandes, Filipa 2014 “As Representações turísticas na Região Autónoma da Madeira: os discursos em torno das levadas”. Revista Turismo & Desenvolvimento, 21/22 (1):23 -31.
  • Hernández Ramírez, Javier 2006 “Producción de singularidades y mercado global. El estudio antropológico del turismo”. In Boletín Antropológico nº 66 (janeiro -abril 2006): 21 -50.
  • Leal, João 2000 Etnografias Portuguesas (1870 -1970). Cultura Popular e Identidade Nacional. Lisboa: Dom Quixote.
  • Leite, Naomi e Graburn, Nelson 2009 “Anthropological Interventions in Tourism Studies”. In Robinson, M. e Tazim, J. (eds.): The Sage Handbook of Tourism Studies (pp. 35 -64). London: Sage.
  • Llaneza Fadón, Leopoldo 1999 “Tendencias y procesos de la antropología portuguesa en el siglo XIX. Notas para una historia de la antropología en la península ibérica”. In: Ateneo -Revista Electrónica de Antropología, n.º 1, em www.ucm.es/info/dptoants/ateneo/, consultado o 18 -06 -2002.
  • Lucas, Joana 2008 Um serviço de chá e um kit GPS: Reconfigurações identitárias e outros desafios entre os Imraguen da Mauritânia. Lisboa: ISCTE (tese de mestrado não publicada).
  • Lucas, Joana 2013 “Orientalism and imperialism in french west Africa. Considerations on travel literature, Colonial tourism, and the desert as ‘commodity’ in Mauritania”. In: Sarmento, João e Brito -Henriques, Eduardo (eds.): Tourism in the global south: landscapes, identities and development (pp.25 -43). Lisboa: Centre for Geographical Studies.
  • Mendes, Paulo 2008 O MAR É QUE MANDA. Comunidade e Percepção do Ambiente no Litoral Alentejano. Lisboa: ISCTE (tese doutoral em antropologia).
  • Mendes, Paulo 2013 O MAR É QUE MANDA. Comunidade e Percepção do Ambiente no Litoral Alentejano. Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkian.
  • Mendonsa, Eugene L. 1982 “Turismo e estratificação na Nazaré”, Análise Social, XVIII: 311 -329.
  • Meneses, Inês Salema e Mendes, Paulo Daniel 1996 Se o mar deixar. Comunidade e género numa povoação do litoral alentejano. Lisboa: Instituto de Ciências Sociais.
  • Nash, Dennison (ed.) 2007 The Study of Tourism. Anthropological and Sociological Beginnings. Amsterdão: Elsevier. Santos, Paula Mota 2005 Porto´s Historic Centre and the Materiality of Belonging. London: University College of London (tese doutoral não publicada).
  • Santos, Paula J. M. 2007 “Being in or out of place: shifting visibilities of a collective other in the city of Porto”, Trabalhos de Antropologia e Etnologia 47 (3 -4): 49 69
  • Santos, Paula M. 2012 “The power of knowledge: tourism and the production of heritage in Porto’s old city”, International Journal of Heritage Studies 18 (5): 1 – 15
  • Santos, Paula Mota 2014 “The Tourism Constellation: Urban Tourism and the Globalized Circuits of Commodified Selves”. In: Santos, Paula Mota e Seixas, Paulo Castro (eds.): Globalization and Metropolization: Perspectives on Europe´s West Coast (pp.109 -131). Berkeley: Universidade de California.
  • Pereira, R. 1988 Antropologia Aplicada na Política Colonial Portuguesa. Lisboa: Universidade Nova de Lisboa (Tese de Mestrado). Peralta, Elsa 2000 “Património e identidade. O desafio do turismo cultural”. Antropológicas 4: 217 -224.
  • Peralta, Elsa 2003ª “O Mar por Tradição: Património e a Construção das Imagens do Turismo”. Horizontes Antropológicos - Antropologia e Turismo 9 (20): 83 -96.
  • Peralta, Elsa, Anico, Marta (Eds.) 2006 Patrimónios e Identidades: Ficções Contemporâneas. Oeiras: Celta. Peralta, Elsa e Anico, Marta (Eds.) 2009 Heritage and Identity in the Twenty-First Century. London: Routledge.
  • Pereiro, Xerardo 2005“Imagens e narrativas turísticas do “outro”: Portugal -Galiza, Portugal -Castela e Leão”. In: Pardellas, X. (dir.): Turismo e natureza na Eurorrexión Galicia e norte de Portugal (pp.57 -79). Vigo: Universidade de Vigo.
  • Pereiro, Xerardo 2006 “Ecomuseums, cultural heritage, development and cultural tourism in the North of Portugal”. In: Richards, G. (coord.), Cultural Tourism: Globalising the local – localising the global (pp.195 -213). New York: Haworth Press.
  • Pereiro, Xerardo e De León, Cebaldo 2007 Los impactos del turismo en Kuna Yala (Panamá). Turismo y cultura entre los Kuna de Panamá. Madrid: Editorial Ramón Areces.
  • Pereiro, Xerardo 2008 “O antropólogo e as culturas turísticas: Uma experiência de investigação entre os kuna do Panamá”. In: Simas, Sónia (org.): Etnografia e Emoções (pp.261 -272). Lisboa: ISCSP (Instituto Superior de Ciências Sociais e Políticas).
  • Pereiro, Xerardo e Vilar, Manuel 2008 “Ethnographic Museums and essentialist representations of Galician identity”. International Journal of Iberian Studies, 21( 2): 87 -108
  • Pereiro, Xerardo 2009a “Imagens e narrativas turísticas do “outro”: Portugal -Galiza”. In: Carou; H. Godinho, P. e Pereiro, X. (orgs.): Portugal e Espanha – Discursos de centro, memórias e práticas de fronteira (pp.173 -198). Lisboa: IELT (Instituto de Estudos de Literatura Tradicional) – Edições Colibri.
  • Pereiro, Xerardo 2009b Turismo cultural: Uma visão antropológica. Tenerife: Pasos. E -book em www.pasosonline.org Pereiro, Xerardo 2010 “Ethnographic Research on Cultural Tourism: An Anthropological View”. In: Richards, Greg; Munsters, Wil (coords.): Cultural Tourism Research Methods (pp.173 -187). London: CABI.
  • Pereiro, Xerardo; Ventocilla, Jorge; Martínez, Mónica; De León, Cebaldo; Del Valle, Yadixa 2012 Los turistores kunas. Antropología del turismo étnico en Panamá. Palma de Mallorca: Universitat de las Illes Balears (livro -cd)
  • Pereiro, Xerardo 2012a “El turismo indígena guna (Panamá): imaginarios y regímenes de mentira de los guías turísticos internacionales”. Estudios y Perspectivas del Turismo, 21(4): 945 -961, em http://estudiosenturismo. com.ar/
  • Pereiro, Xerardo 2012b “Turismo e Cultura Audiovisual: A Turisteca do Pólo da UTAD em Chaves”, Revista Turismo e Desenvolvimento – Journal of Tourism and Development, 17/18:151 -160
  • Pereiro, Xerardo 2012c “El turismo responsable en Galicia: Ecoagroturismo Arqueixal”. In Santana, Agustín, Jonay, Alberto e Díaz, Pablo (ed.): Responsabilidad y Turismo en Iberoamérica (pp.1 -25). La Laguna: Pasos (e -book em www.pasosonline.org).
  • Pereiro, Xerardo 2012d “Tourism and indigenous cultures in Latin America”. In Smith, Melanie e Richards, Greg (eds.): Handbook on Cultural Tourism (pp.145 -150). London: Routledge.
  • Pereiro, Xerardo e De León, Cebaldo 2012 “Museos, representaciones glolocales de la cultura guna y turismo”. Revista Tareas (Panamá), 141: 75 -95.
  • Pereiro, Xerardo 2013a “Los efectos del turismo en las culturas indígenas de América Latina”. Revista Española de Antropología Americana, 43(1):155 -174.
  • Pereiro, Xerardo 2013b “Valorização dos recursos territoriais. Turismo”. In: Bento, Ricardo (coord.): Agenda Estratégica dos Territórios da Fronteira Interior/Transmontana da Macrorregião do Sudeste Europeu (Agenda Estratégica Trasmontana, AET) (pp.60 -78). Porto: Eixo Atlântico do Noroeste Peninsular.
  • Pinto, Roque e Pereiro, Xerardo 2010“Turismo e Antropologia: contribuições para um debate plural”, Revista Turismo e Desenvolvimento, 13:219 -226.
  • Pires, Ema 2003 O baile do turismo. Turismo e propaganda no Estado Novo. Casal de Cambra: Caleidoscópio.
  • Pires, Ema, 2011 “Birds’ nests, heritage trails and shopping malls: nostalgia and contested heritage in Malacca (West Malaysia). In: Heritage Conserved and Contested: Asian and European Perspectives, Conference Book of Papers, IIAS (International Institute for Asian Studies) / Univ. Leiden, pp. 179 -190
  • Pires, Ema 2012 Paraísos Desfocados: Nostalgia Empacotada e Conexões Coloniais em Malaca. Lisboa: Tese de Doutoramento em Antropologia submetida ao ISCTE -IUL.
  • Pires, Ema, 2013a “Showcasing the past: on agency, space and tourism”. In Sarmento, João e Henriques, Eduardo B. (orgs.), Tourism in the Global South: Heritages, Identities and Development (pp.179 -192). Lisboa, Centre for Geographical Studies da Universidade de Lisboa.
  • Pires, Ema 2013b “Sobre espaços, turistas e homelands imaginadas”. In Lobato, Manuel e Manso, Maria de Deus (orgs.), Mestiçagens e Identidades Intercontientais nos Espaços Lusófonos (pp.145 -161). Braga, Núcleo de Investigação em Ciências Políticas e Relações Internacionais.
  • Popinsky, Vitor 2010 “The Development projects of the Gilé National Reserve in Mozambique: Interests and processes within communities, and between communities and other social actors in natural resource management” (Tese de mestrado) online: http://www.lu.se/o.o.i.s?id=19464&postid=1662224
  • Prado Conde, S. e Pereiro, X. 2012“Ecoagroturismo en Galiza: Análise comparada de dous casos de estudo”. In Simón Fernández, X. e Copena Rodríguez, D. (coords.): Iniciativas agroecolóxicas inovadoras para a transformación dos espazos rurais. Atas do IV Congresso Internacional de Agroecologia e Agricultura Ecológica (pp.213 -231). Vigo: Universidade de Vigo Fundação Juana de Veja.
  • Prista, Marta 2013a “Mediating Rurality, History and Exclusivity in Pousadas de Portugal”. In Silva, Luís e Figueiredo, Elisabete (eds.): Shaping Rural Areas in Europe. Perceptions and Outcomes on the Present and the Future (pp.109 -128). Dordrecht: Springer.
  • Prista, Marta 2013b “Turismo e sentido de lugar em Óbidos: uma pousada como metáfora”, Etnográfica, 17 (2), consultado no dia 25 Abril 2014. URL : http://etnografica.revues.org/3160
  • Prista, Pedro 1998 “Turismo nos Campos”. In Prista, Pedro (ed.), Essas Histórias que há para Contar” (pp.155 -161). Lisboa: Salamandra, Abril em Maio e SOS Racismo.
  • Quintino, Maria Celeste Rogado 2004 Revisão de agendas etnográficas. Convés, varandas, aldeias e cidades. Lisboa: Instituto Superior de Ciências Sociais e Políticas – Universidade Técnica de Lisboa.
  • Ramos, Francisco Martins 1997 Os proprietários da sombra. Vila Velha revisitada. Lisboa: Universidade Aberta.
  • Ramos, Francisco Martins e Marujo, Maria Noémi 2008 ”Uma visão cultural do turismo”. In Maria Noémi Marujo, Francisco Martins Ramos e José Calixto, Atas do Encontro Transfronteiriço Turismo Rural/Cultural e Desenvolvimento Sustentável, Edição: Município de Reguengos de Monsaraz.
  • Ramos, Francisco 2010 “Antropologia, turismo e invasões das periferias”. Etnicex 1:19 -30.
  • Ramos, Francisco Martins e Marujo, Maria Noémi 2011 “Reflexões Sócio -Antropológicas sobre o Turismo”. Revista Turismo e Desenvolvimento, 16: 25 -33.
  • Ramos, Francisco 2013 “Turismo e Cultura” em Revista Turismo e Desenvolvimento, 20:91 -98.
  • Richards, Greg e Pereiro, Xerardo (eds.) 2007 Cultural Tourism. Negociating Identities. Vila Real: Universidade de Trás -os -Montes e Alto Douro.
  • Sampaio, Sofia 2013a, “Estudar o turismo hoje: para uma revisão critica dos estudos de turismo”, Etnográfica, 17 (1): 167 -182
  • Sampaio, Sofia 2013b, “Turismo como não -turismo: confluências e inflexões do filme turístico em filmes do período (pós -) revolucionário”, UBImuseum: Revista Online do Museu de Lanifícios da Universidade da Beira Interior, 2: 217 -228
  • Santana, Agustín 1997 Antropología y turismo. ¿Nuevas hordas, viejas culturas?. Barcelona: Ariel.
  • Santana, Agustín 2009 Antropologia do Turismo. Analogias, Encontros e Relações. São Paulo Aleph. Seixas, Paulo Castro 2000 “Usos do Popular: da paixão ao desenvolvimento estratégico”, em Actas do Congresso Cultura Popular (pp.277 -284). Maia: Câmara Municipal da Maia.
  • Silva, Maria Cardeira da 1993 “Marrocos: Turistas, Indígenas e Antropólogos”, Antropologia Portuguesa, 11: 43 -50.
  • Silva, Maria Cardeira da 2003 “Video Tours”. Etnográfica, 7 (2): 451 -458.
  • Silva, Maria Cardeira da (coord.) 2004 Outros Trópicos. Novos destinos turísticos. Novos terrenos da Antropologia. Lisboa: Livros Horizonte.
  • Silva, Maria Cardeira da 2006 “Hospedaria Vasque. Cultura, raça, género e expediente num oásis da Mauritânia”. Etnográfica, X (2): 355 -381.
  • Silva, Maria Cardeira da; Frazão -Moreira, Amélia (2013): “Coleccionistas, turistas e outros supostos predadores”. In Maria Cardeira da Silva, Clara Saraiva (orgs.), As Lições de Jill Dias: Antropologia, História, África e Academia, Lisboa, CRIA, pp. 112 -136.
  • Silva, Maria Cardeira da 2010 “Mauritanian Guestbook. Shaping culture while displaying it”. In Burns, Peter, Palmer C. e Lester, J -A. (Ed.) Tourism and Visual Culture. Theory and Concepts (pp. 181 -191). Oxfordshire: CABI.
  • Silva, Luís 2006. “Os impactos do turismo em espaço rural”, Antropologia Portuguesa 23 (1): 295 – 317.
  • Silva, Luís 2007a “A procura do turismo em espaço rural”, Etnografica vol.11 (1): 141 -163. Silva, Luís 2007b “Perspetiva antropológica do turismo de habitação em Portugal”, Pasos 5 (2): 31 46.
  • Silva, Luís 2007c “Os impactos locais do turismo”, Encontros Científicos, 3: 86 96
  • Silva, Luís 2009a, Casas no Campo: Etnografia do Turismo Rural em Portugal. Lisboa: Imprensa de Ciências Sociais.
  • Silva, Luís 2009b, “A patrimonilização e a turistificação do contrabando”. In Dulce Freire, Eduarda Rovisco, Inês Fonseca (orgs.), Contrabando na Fronteira Luso -Espanhola (pp. 255 -287). Lisboa: Nelson de Matos.
  • Silva, Luís 2012, “Museus, turismo y desarrollo local: el caso de Belmonte, Portugal”. In I. Arrieta (ed.), Museos y Turismo: Expectativas y Realidades (pp.163 -78). Bilbao, Universidad del Pais Vasco.
  • Silva, Luís 2013a “The Pastoral Ideal in Portugal: From Literature to Touristic Practices”. In Silva, Luís e Figueiredo, Elisabete (eds.): Shaping Rural Areas in Europe. Perceptions and Outcomes on the Present and the Future (pp.95 -108). Dordrecht: Springer.
  • Silva, Luís 2013b “Impactos do turismo em meio rural: reflexões a partir de Portugal”. In Silva, Vanda da e Carmo, Renato do (orgs.), Mundo Rural: Mito ou Realidade? (pp.295 -313). São Paulo, Annablume.
  • Sobral, José Manuel 2012 Portugal, Portugueses: Uma Identidade Nacional. Lisboa: Fundação Francisco Manuel dos Santos.
  • Sousa, Carla 1996 “Cultura Popular e Turismo: O Folclore no Algarve”, Dos Algarves, Revista da ESGHT/UAL, 1: 12 -19.
  • Sousa, Carla 2003 “Folclore e turismo: reflexões sobre o Algarve”. In El -Shawan Castelo -Branco, Salwa e Freitas Branco, Jorge (orgs.), Vozes do Povo. A Folclorização em Portugal (pp.569 -579). Oeiras: Celta Editora.
  • Smith, Valene (ed) 1989 Hosts and Guests. The Anthropology of Tourism, 2ª ed, Philadelphia, University of Pennsylvania Press.
  • Stocking, George. W. 1982 Race, Culture and Evolution: Essays in The History Of Anthropology. Chicago: Chicago University Press.
  • Stocking, George W. 1992 The Ethnographer´s Magic and Other Essays in The History of Anthropology. Madison -London: The University of Wisconsin Press.
  • Stocking, George W. 1996 After Tylor: British Social Anthropology, 1888 -1951. London: Athlone.
  • Vidal, Frédéric; Aurindo, Maria José, 2010 “Turismo e Identidade Nacional: Uma nova imagem para Portugal”. In Viajar: Viajantes e Turistas à Descoberta de Portugal no Tempo da Iª República, Lisboa, Comissão Nacional para as Comemorações do Centenário da República: 119 -124
  • Zoetl, Peter Anton 2010 Capa de índio, documentário em http://vimeo.com/24472557
  • Zoetl, Peter Anton 2011 “O “vídeo participativo “ como meio de reflexão e autorreflexão sobre imagem e identidade de grupos indígenas reemergentes no nordeste brasileiro”. Espaço Ameríndio, Porto 5(3): 143 -159.